جزیره هرمز، نگین رنگارنگ خلیج فارس، همیشه با خاک‌های رنگی سحرآمیزش مسافران را مجذوب خود کرده است. اما امسال، نوروز برای این جزیره نه یک جشن که یک زنگ خطر بود. تصاویر دردناکی از گردشگرانی که کیسه‌های پلاستیکی را از خاک سرخ، نارنجی و طلایی هرمز پر می‌کردند، در شبکه‌های اجتماعی طوفان به پا کرد. خاکی که میلیون‌ها سال طول کشیده تا چنین رنگ‌های خیره‌کننده‌ای پیدا کند، در چند ثانیه به “سوغاتی” تبدیل شد و از جزیره خارج گردید.
این تنها یک مسئله محیط‌زیستی نیست؛ این یک سرقت فرهنگی و زمین‌شناسی است. هرمز بدون خاک‌هایش، مانند یک تابلوی نقاشی است که رنگ‌هایش را شسته‌اند. اما چرا این اتفاق بارها و بارها تکرار می‌شود؟ آیا نظارتی وجود ندارد؟ آیا راهی برای نجات این گنجینه طبیعی باقی مانده است؟
در این نوشته از مجله گردشگری بلیط اینجا قصد داریم، به عمق فاجعه برداشت خاک هرمز بپردازیم، از واکنش‌های مردمی تا سکوت مسئولان، و به دنبال راه‌حل‌هایی می‌گردیم که شاید بتوانند این میراث بی‌نظیر را از نابودی نجات دهند.
چرا این اتفاق یک فاجعه است؟
– خاک هرمز فقط یک خاک معمولی نیست؛ این لایه‌های رنگارنگ حاصل میلیون‌ها سال فرآیندهای زمین‌شناسی و معدنی هستند. برداشت حتی یک مشت از آن، مانند کندن تکه‌ای از یک تابلوی تاریخی است.
– هرمز بدون خاک‌هایش، هرمز نیست. این خاک‌ها نه تنها زیبایی بصری دارند، بلکه بخشی از اکوسیستم جزیره و حتی فرهنگ محلی هستند. بومیان قرن‌هاست که از این خاک‌ها در معماری، صنایع دستی و حتی طب سنتی استفاده می‌کنند.
– تخریب هرمز برگشت‌ناپذیر است. برخلاف جنگل‌ها یا رودخانه‌ها که می‌توانند با گذشت زمان ترمیم شوند، خاک‌های هرمز اگر بروند، برای همیشه رفته‌اند. کارشناسان هشدار می‌دهند که برخی رنگ‌ها در حال ناپدید شدن هستند، مانند خاک سیاه که دیگر در محدوده‌های قبلی دیده نمی‌شود.
نوروز ۱۴۰۴؛ نقطه اوج یک بی‌تدبیری طولانی
این اولین بار نبود که خاک هرمز به یغما رفت، اما بی‌سابقه‌ترین مورد از نظر حجم تخریب بود. دلایل این فاجعه را می‌توان در چند عامل کلیدی جستجو کرد:
۱. افزایش انفجاری گردشگران بدون برنامه‌ریزی زیرساختی.
۲. نبود نظارت کافی در بنادر و سواحل برای کنترل خروج خاک.
۳. تبلیغات نادرست در فضای مجازی که خاک هرمز را به عنوان “سوغاتی رایگان” معرفی می‌کرد.
۴. فقدان آموزش به گردشگران درباره ارزش غیرقابل جایگزین این خاک.
آیا هنوز دیر نشده است؟
خبر خوب این است که واکنش مردمی آغاز شده: کمپین‌های “خاک هرمز را برگردانید” و اقدامات خودجیشه بومیان نشان می‌دهد که هنوز امیدی هست. اما این کافی نیست. اگر امروز اقدام نکنیم، فردا ممکن است هرمز فقط در عکس‌ها و خاطرات باقی بماند—جزیره‌ای که روزی رنگین‌کمان ایران نام داشت، اما حالا تنها خاکی بی‌رنگ است.
هرمز؛ موزه زنده زمین‌شناسی
“هرمز تنها یک جزیره نیست؛ یک کتاب باز زمین‌شناسی است.”
این را “مریم دریانورد”، راهنمای محلی هرمز، می‌گوید در حالی که مشتی از خاک سرخ جزیره را در کف دستش نگه داشته است. دانه‌های ریز مانند پودری جادویی در آفتاب می‌درخشند، گویی ذراتی از مریخ روی زمین افتاده‌اند. اما این خاک، محصول یک فرآیند شگفت‌انگیز زمین‌شناسی است که ۷۰ میلیون سال زمان برده تا چنین رنگ‌های خیره‌کننده‌ای خلق کند.
علم پشت رنگ‌ها: از آتشفشان‌ها تا اقیانوس‌های باستانی
خاک هرمز مانند یک پالت نقاشی طبیعی است که هر رنگ آن داستانی منحصربه‌فرد دارد:
سرخِ خونین (هماتیت)
این رنگ قرمز تند حاصل وجود اکسید آهن است. زمانی که آب دریا با مواد معدنی آتشفشانی ترکیب شد، این رنگ خلق شد—مانند زخمی که زمین بر پیکر خود دارد.
طلای درخشان (گوگرد + لیمونیت)
نواحی زرد و نارنجی جزیره نتیجه فعالیت‌های هیدروترمال (آب‌های گرم زیرزمینی) هستند. این مناطق بوی تند گوگرد می‌دهند، گویی زمین هنوز نفس می‌کشد.
ارغوانی اسرارآمیز (منگنز + رسوبات دریایی)
لایه‌های بنفش هرمز حاوی مواد معدنی هستند که تنها در چند نقطه از جهان یافت می‌شوند. دانشمندان معتقدند این رنگ نتیجه تعامل اقیانوس‌های باستانی با صخره‌هاست.
سیاهِ ناپدیدشده (مگنتیت)
افشین عسگری، زمین‌شناس، با تاسف اشاره می‌کند: “قبلاً محدوده‌ای ۶۰۰ متری از خاک سیاه در هرمز داشتیم که حالا تقریباً ناپدید شده. گردشگران آن را کیسه‌کیسه بردند.”
چرا خاک هرمز جایگزین‌پذیر نیست؟
برخلاف شن‌های ساحل که با جزرومد بازمی‌گردند، خاک هرمز یک سیستم زنده و پیچیده است:
– زمان تشکیل: هر سانتیمتر از این خاک نیاز به هزاران سال فرسایش و رسوب دارد.
– تعادل اکولوژیک:این لایه‌ها مانند فیلتر طبیعی، آب‌های زیرزمینی را تصفیه می‌کنند.
– توریسم پایدار: در کشورهایی مانند گرند کانیون آمریکا، برداشت حتی یک سنگ جریمه‌های سنگین دارد، چون می‌دانند این گنجینه‌ها متعلق به نسل‌های آینده است.
صدای بومیان: “خاک هرمز روح ماست”
“حاج علی”، ماهیگیر قدیمی هرمز، در حالی که به تپه‌های رنگ‌پریده جزیره نگاه می‌کند، می‌گوید:”پدرم می‌گفت این رنگ‌ها امانت خدا هستند. حالا گردشگران با کیسه‌های پلاستیکی آمده‌اند و امانت را برده‌اند. فردا چه چیزی برای فرزندانم باقی می‌ماند؟
تصاویر ماهواره‌ای ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد:
– ۳۰٪ از محدوده خاک سرخ در اثر برداشت‌های غیرمجاز کاهش یافته.
– رنگ سیاه تقریباً در نقشه‌های جدید دیده نمی‌شود.
-رنگ بنفش در معرض تهدید است.
چرا مردم خاک هرمز را برمی‌دارند؟
ناآگاهی
؛ وقتی خاک “فقط یک مشت شن” تلقی می‌شود
توهم فراوانی
بسیاری از گردشگران تصور می‌کنند خاک هرمز منبعی بی‌پایان است. در حالی که لایه‌های رنگی سطحی بسیار نازک هستند و برداشت آنها تخریب دائمی ایجاد می‌کند.
نقل قول از یک زمین‌شناس: “برخی فکر می‌کنند این خاک مانند شن‌های ساحل تجدید می‌شود. درحالی که تشکیل هر سانتیمتر از آن ده‌ها هزار سال زمان می‌برد.”
بی‌خبری از ارزش علمی
کمتر کسی می‌داند که خاک هرمز یک **آرشیو زمین‌شناسی منحصربه‌فرد است. دانشمندان از آن برای مطالعه تاریخ اقلیم خلیج فارس استفاده می‌کنند.
خلأ سوغات
ضعف صنایع دستی محلی
در حالی که جزایر مانند قشم با صنایع دستی متنوع (مانند گل‌نی‌نی‌سازی) گردشگران را جذب می‌کنند، هرمز فاقد سوغات ملموس است.
تبلیغات اشتباه در فضای مجازی
برخی صفحات اینستاگرامی خاک هرمز را به عنوان “سوغاتی رایگان و خاص” معرفی می‌کنند.
ضعف نظارتی
عدم وجود گشت‌های محیط‌زیستی
برخلاف جزایر مشابه جهانی (مثل گالاپاگوس که هر ورود و خروج بازرسی می‌شود)، در هرمز هیچ سیستم کنترل خروج خاک وجود ندارد.
جریمه‌های ناچیز
حتی اگر کسی هنگام خروج خاک دستگیر شود، جریمه آن (حدود ۵۰۰ هزار تومان) هیچ بازدارندگی ندارد. در مقایسه، در استرالیا برداشت شن از ساحل تا ۱۰۰ هزار دلار جریمه دارد.
روانشناسی جمعیت؛ “همه برمی‌دارند، من هم برمی‌دارم!
وقتی گردشگران می‌بینند دیگران خاک برمی‌دارند، به اشتباه نتیجه می‌گیرند که این کار مجاز و بی‌ضرر است.
سلفی گرفتن با خاک؛ نمایشی برای اینستاگرام
برخی صرفاً برای لایک و فالوئر بیشتر اقدام به برداشت می‌کنند. هشتگ‌هایی مثل #سوغات_هرمز پر از عکس‌هایی است که افراد با بطری‌های پر از خاک ژست گرفته‌اند.
باورهای غلط؛ از “خاک شفابخش” تا “یادگاری بی‌ضرر”**
شایعه‌هایی مبنی بر “خواص درمانی خاک سرخ” (مثل درمان درد مفاصل) باعث شده برخی گردشگران حجم زیادی برداشت کنند.
توهم بی‌خطری
بسیاری فکر می‌کنند برداشت “فقط یک مشت” تأثیری ندارد. در حالی که ۵۰۰۰ گردشگر روزانه، هر کدام یک مشت خاک برابر با ۲ تن تخریب در ماه است!
موزه‌های طبیعی که توانستند از تخریب جان سالم به در ببرند
“هرمز تنها نیست؛ بسیاری از گنجینه‌های زمین‌شناسی جهان همین مسیر را طی کرده‌اند… اما برخی توانستند خود را نجات دهند.”
۱. گرند کانیون (آمریکا): قانون آهنینِ “حتی یک سنگ هم نه!”
سیاست تنبیهی: برداشت هرگونه سنگ یا خاک جریمه‌ای تا ۱۰۰ هزار دلار و حبس دارد.
راهکار هوشمند:به جای برداشت، به گردشگران کارت‌های مخصوص جمع‌آوری سنگ (با طرح گرند کانیون) به عنوان سوغات فروخته می‌شود.
نتیجه: کاهش ۹۵٪ تخلفات از سال ۱۹۹۰.
درس برای هرمز: فروش صنایع‌دستی با طرح خاک‌های رنگی می‌تواند نیاز گردشگران به “یادگاری” را بدون تخریب برطرف کند.
۲. جزیره گالاپاگوس (اکوادور): کنترل سختگیرانه ورود و خروج**
بازرسی کیفی: تمام وسایل مسافران هنگام خروج اسکن می‌شود تا از خروج گونه‌های طبیعی جلوگیری شود.
فناوری: استفاده از دوربین‌های تشخیص اشیای معدنی در فرودگاه.
نتیجه:حفظ ۹۸٪ از اکوسیستم منحصربه‌فرد جزیره.
درس برای هرمز:نصب اسکنرهای مخصوص در اسکله‌ها می‌تواند خاک را به عنوان “کالای ممنوعه” شناسایی کند.
۳. اولورو (استرالیا): احترام به زمین مقدس
فرهنگ‌سازی بومی‌محور: تورهای گردشگری توسط قبایل محلی اداره می‌شود و آنها داستان‌های روحانی درباره سنگ‌ها روایت می‌کنند.
تأثیر روانی: ۸۷٪ گردشگران گفته‌اند پس از شنیدن این داستان‌ها، حتی فکر برداشت سنگ به ذهنشان خطور نکرده.
درس برای هرمز:استفاده از روایت‌های بومیان درباره تقدس خاک می‌تواند تأثیر عمیقی بگذارد.
برای کشف جاذبه‌های بیشتر در نقاط مختلف ایران و جهان، به سایت بلیط اینجا مراجعه کنید و برای خرید بلیط و رزرو هتل به سایت راه توس سر بزنید.
مجموعه گردشگری راه توس، سفری خاطره‌انگیز و لذت‌بخش را در بهار تجربه کنید.
برای رزرو و اطلاعات بیشتر با شماره‌های زیر تماس بگیرید:
۰۹۱۰۳۱۱۹۰۳۶ – ۰۹۰۰۳۱۱۹۰۳۶
۰۵۱۳۲۲۳۳۰۰۰
همچنین می‌توانید از طریق صفحات مجازی و سایت ما اقدام کنید:
آدرس سایت: راه توس